Улуус баһылыга Михаил Соров тыа хаһаайыстыбатыгар хамсааһыны таһаарар, дьону үлэҕэ туруорар туһуттан Тыа хаһаайыстыбатын сылын биллэрэри бэйэтинэн көҕүлээтэ. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын миниистирэ Александр Артемьев Таатта улууһугар кураторынан уонна онно эбии бырабыыталыстыба быйылгы отчуотугар бөлөх салайааччытынан анаммытыттан үлэ дьоно күлүктэригэр эрэ имнэнэллэрэ чахчы. Тыа сирин күннээҕи кыһалҕатыгар чугас салайааччы болҕомтотун хатыырын ким сириэй.

 «Ыалдьартан илии арахпат» дэнэринии

Улуус биир уһук нэһилиэгэр, Баайаҕаҕа, оҕо быраабын көмүскэлиттэн саҕалаан саха сүөһүтүн холмогор боруоданы кытта булкуйар идиэйэҕэ тиийэ куолулаатылар. Үгэс курдук, кытыы-кырыы түбэлэргэ бөлүһүөктэр үөскүүллэр. Улуус үрдүнэн тыа хаһаайыстыбатын көрдөрүүтэ таҥнары түһэр буоллаҕына, баайаҕалар онно кыттыгастара суоҕун М.Соров бэйэтинэн бэлиэтээтэ. Ол даҕаны буоллар, «ыалдьартан илии арахпат» дэнэринии, кэпсэтии сүнньэ тыа хаһаайыстыбатыгар ханньары тартаран бара турар.

Семен Андросов салайааччылаах «Баай-Ас» потреб-кэпэрэтиип (туспа соҕотуопкалыыр тэрилтэ) ынахтаах ыаллартан киилэ үүтү 7-лии солкуобайга атыылаһар, тута төлөһөр. Ынах ахсаана ол иһин эбиллэр. «Байым», «Байаҕантай» кэпэрэтииптэр ынах сүөһүнү, сылгыны тэнитиигэ төһүү буолаллар. Семен Николаевич киинтэн ыраах, суол-иис быстарыктаах нэһилиэккэ атыыр оҕус (нэһилиэк баһылыга Р.Романов Мэҥэттэн «Тумул» ТХПК-тан аҕалбыт оҕустарын кэйииктэр диэн дьууктаталаан кэбиспиттэр) кыһалҕата сытыытык турарын, нэһилиэк быйыл 200-чэ убаһаны кыстатарын этэн туран, убаһаны атыылаһыы тиһигэ саҥаттан сөргүтүллэригэр баҕа санаатын биллэрдэ.

Уус-Тааттаҕа курдук, манна эмиэ биирдиилээн уолаттар сүөһүнү иитиигэ турунан эрэллэрэ кэрэхсэбиллээх. Евгений Шамаев «Саҥа саҕалыыр фермер» бырагырааманан 70 миэстэлээх хотон туттар баҕалаах. Оттон нэһилиэккэ кэпэрээссийэни иилиир-саҕалыыр фермер Игнат Слепцов «Дьиэ кэргэн ферматыгар» хапсан, хотонун ситэринээри турунан сылдьар. Кини «Байым» кэпэрэтиибэ сайын ахсын 170-тан тахса ынаҕы икки сайылыгынан таһааран ыыр. Сир-түбэ аайы маннык тэрээһиннэр дэлэйдэллэр, үүккэ анан кэлбит көмө харчы төннөрө тохтуох этэ.

Баайаҕа, дьиҥинэн, бастакы нүөмэрдээх кыһалҕата – уу. Сайын ортотугар халаан уутугар тимирэллэрэ – биир эрэй. Аны быйыл кыһын, үрэхтэрин уута күһүн быһыты көҥү көтөн, сүөһү уулуур уута даҕаны суох олороллор. Онон киһи иһэр уутуттан саҕалаан сүөһү уулууругар тиийэ сөптөөх техническэй быһаарыы ылыллан быһыт тутулларыгар, суолу, күргэлэри өрөмүөннээһиҥҥэ үп көрүллүүтүн улаатыннарарга этиилэр оруннаахтар.

Баайаҕа өрөбүлүүссүйэ иннинээҕи балыыһата хас отчуот аайы ахтыллар. Модульнай балыыһа тутулларыгар (ол гынан баран, манна оҕо садын таас дьиэтин атахтара түһэн тураллар, бастатан ол ситэриллиэхтээҕин өйдүүллэр) итиэннэ медперсонал сарбыллыбатыгар баҕа санааларын этиннилэр.

Саба быраҕан көрдөххө, электроэнергия ситимин күүрүүтэ күүһүрдүлүннэҕинэ, ыаллар кииннэммит ититиигэ холбоннохторуна уонна предпириниматель Екатерина Апросимова модульнай бэкээринэтэ быһаарылыннаҕына, баайаҕалар быр-бааччы олорууһулар. Борис Неустроев-Мандар: «Мунаах күннэр үүннүлэр. Бас-көс дьоммут, тыа сиригэр элбэхтик сылдьаргыт туһаттан атыны аҕалыа суоҕа. Тыа сиригэр тиэрэ түһэн сытар киһи суох. Саха олоҕо ыараатаҕына, өссө өрө барар майгылаах. Биир өйүнэн-санаанан үлэлиэҕиҥ!» – диэн мындыр этиитинэн Томтордооҕу бэлиэтээһиммин түмүктүүбүн.

Ытык-күөллэр халаантан сэрэхэдийэллэр

Таатта улууһун киинигэр, Ытык Күөлгэ, түөрт бөлөххө хайдыһан нэһилиэктэринэн отчуоттаабыт биригээдэлэр салайааччыларын иһитиннэриилэриттэн саҕаланна. Ол кэнниттэн отчуоту бөлөх салайааччыта,тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Александр Артемьев туруорда.

Отчуот сүнньүнэн кэпсэтии көхтөөхтүк ааста. Түмүк мунньах буоларынан, нэһилиэктэртэн эмиэ кэлэн хото этиннилэр. Орто Амма нэһилиэгин баһылыга В.В.Аржаков Харбалаах үбүлүөйүнэн сибээстээн “Тыа сирин сайыннарыы” бырагырааматынан министиэристибэлиин сыл ахсын тыа хаһаайыстыбатын специалистарыгар анаан 5-тии кэтэх дьиэ тутуутун квотатын биэрэргэ дуогабар түһэрсибиттэрин санатан туран, салгыы тутулларыгар эрэнэрин биллэрдэ уонна Амма уҥуордааҕы ураты харыстанар түбэҕэ киирэн хаалбыт тыа хаһаайыстыбатын сирин сирдээх дьоҥҥо биэрии боппуруоһун быһаара охсорго көрдөстө.

Үлэ, тыыл бэтэрээнэ М.Г.Кузьмин улууска тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын соҕотуопкалыыр, астыыр тэрилтэлэри элбэтэр наадатын, ол курдук эт, балык кэнсиэрбэтин астаан-оҥорон таһаарар тэрилтэлэнэр кэм кэлбитин, оҥоһуллубут бородууксуйаны батарыыга улахан болҕомто ууруллуохтааҕын бэлиэтээтэ. Итини тэҥэ улуус киининээҕи реабилитация киинин сайыннары үлэлэтэри, киин балыыһа дьиэтигэр үһүс этээһи туттарары, Игидэй нэһилиэгэр таас квартальнай хочуолунай, оскуола тутууларын туруоруста.

Миниистир А.Е.Артемьев улуус дьаһалтатыгар мунньахтаан, «Таатта» ТХПК үлэтин тэрээһинин дьүүллэспиттэрин, бу тэрилтэ ис туругун, Устаабын үөрэтэн, 2015-2017 сс. үлэтин былаанын билсэн баран, сөптөөх түмүгү оҥорон, үлэтин тупсарар сүбэҕэ кэлбиттэрин, саҥа тутуллубут комбинат кыаҕын толору туһанар инниттэн Томпо, Өймөкөөн улуустарын Таатта үрүҥ аһынан хааччыйар сорук турарын, бу тэрилтэ салалтатын уларытыы боппуруоһугар улуус салалтата үлэлэһэрин, балык кэнсиэрбэтин оҥоруу боппуруоґа аһаҕас турарын, оттон эт кэнсиэрбэтин оҥоруу үөрэтиллэ сылдьарын, бу хайысханан үлэ барарын уо.д.а. туһунан эттэ.

ОДьКХ үлэһитэ А.П.Харитонов: “Үүт субсидията билигин да уматык сыанатын сиппэккэ турар, онон субсидия үрдээтэ диэн киэн туттар табыллыбат”, -- диэбитин Ил Түмэн дьокутаата Д.В.Саввин ылыммата уонна ааспыт сылга дьокутааттар туруорсууларынан 12 сыл буолан баран үүккэ бэриллэр субсидия кээмэйэ улааппытын, балаһыанньа көннөҕүнэ үүт субсидията үрдэтиллиэн сөбүн быһааран биэрдэ.

Миниистир бэйэтэ баарынан туһанан, мунньахха сир оҥоһуутун, киһи сиир бурдугун үүннэрии боппуруостарын эмиэ ыйыталастылар. Маныаха А.Е.Артемьев быйыл Уолба, Баайаҕа, Уус Таатта эҥэр быраҕыллан сытар сирдэри туһаҕа таһаарыыга үлэ барыахтааҕын, Саха сиригэр оройуоннаммыт бурдук суорда суоҕунан, киһи сиир бурдугун үүннэрии кыаллыбатын, Саха сиригэр бурдугу ыһыы иэнин 50 тыһ. гектарга тиэрдэр, Россия үрдүнэн 100 мөл. тонна бурдугу үүннэрэр сорук туруоруллубутун эттэ.

Үлэ бэтэрээнэИ.И.Унаров урут 9 сыл устата улууска 3700 гектар иэннээх сир туох да былаана суох оҥоһуллубутун түмүгэр туһаныллыбакка хаалбытын, онон билигин сир оҥорууга ханнык производство сайдыахтааҕын, төһө киһи олохсуйан үлэлиэхтээҕин быһааран эрэ баран ылсар тоҕоостоох буолуоҕун бэлиэтээтэ. Холобур, Тааттаҕа оннук кэскиллээх Даккы, Сэһэн Чараҥа курдук учаастактар баалларын санатта. Кини ону сэргэ Ытык Күөлү ууга ыыппат туһуттан өрөспүүбүлүкэ таһымыгар хамыыһыйа тэрийэн, Таатта, Чурапчы улуустарыгар баар быһыттары үөрэтэргэ уонна Таатта үрэх үөһээ өттүгэр баар быһыттары сааһылыырга этии киллэрдэ. Оттон М.А.Большаков тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар туһуттан билигин баар бааһынай хаһаайыстыбалар күүстэрин холбоон, сэбиэскэй саҕанааҕы сопхуостар курдук хаһаайыстыбалары тэрийэн үлэлэтэр наадалааҕын уонна сир үлэтигэр наука ситиһиилэрин киэҥник туһанарга эттэ.

ОДьКХ боппуруоһа элбэхтик таарылынна. Холобур, түөлбэ салайааччыта А.М.Савватеева Куулаҕа хочуолунай тутуллубат буолбутунан, ыаллар дьиэлэрин 7-с №-дээх хочуолунайтан ититэр ситим тардан холбуурга көрдөстө. Оттон нэһилиэк дьокутаата С.В.Неустроев Улахан Сайылыкка квартальнай хочуолунай тутуутун боппуруоһун суһаллык быһаарарга туруоруста. Маныаха хочуолунай бырайыага оҥоһуллан, сирэ быһаарыллан, сыччах үбүлээһинигэр тиийэн иҥнэн турар эбит.

Кэпсэтиигэ, ханна даҕаны буоларыныы, тутууну күүскэ туруорсаллар. Хадаайы муостатын, оҕо садын таас дьиэтин, пилотнай бырайыагынан уопсай дьиэ тутууларын туоһуластылар. И.И.Унаров «Таатта» хаһыат редакциятын дьиэтин түргэнник тутарга көрдөстө. Хоруйдартан иһиттэххэ, Хадаайы муостатын тутуутугар быйыл 30 мөл. солк. көрүллэн тутуу саҕаланыа, улуус киинигэр тутуллуохтаах 140 миэстэлээх оҕо садын бырайыага бүттэҕинэ, экспертизаҕа барыахтаах, сирэ-уота быһаарыллан турарынан тутуута саҕаланыа диэтилэр. Оттон пилотнай бырайыак тохтуу сылдьан баран, быйыл хаттаан сөргүтүллэр буолбут, онно анаан 227 мөл. солк. көрүллүбүт. Бу бырагыраамаҕа дураһыйар киһи 40 бырыһыанын кыттыгас уктаҕына биирдэ дьиэлэниэн сөп эбит.

Култуура управлениетын начальнига А.П.Лопатин улуус киинигэр элбэх хайысхалаах духуобунас киинин тутарга, улууска литература туризмын маршрутун тэрийэргэ этии киллэрдэ. Улуус киинин баһылыга Е.И.Павлов өрөспүүбүлүкэ салалтатын көмөтүнэн хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааманан былырыын улуус киинигэр элбэх кыбартыыралаах, толору хааччыллыылаах 8 дьиэ тутуллан үлэҕэ киирбитин, быйыл бу үлэ салҕаныахтааҕын, 18, 24 квартиралаах дьиэлэр тутуллуохтаахтарын, Ытык Күөлү халаан уутуттан көмүскүүр дамбаны бөҕөргөтүү үлэтэ салгыы ыытылларын, Хадаайы үрэх сүнньүн кэҥэтиигэ элбэх үлэ оҥоһуллубутун, сэлиэнньэ уулуссаларын сырдатыыга үлэ барарын уо.д.а. билиһиннэрдэ уонна бырабыыталыстыбаҕа махтанна.

Таатта улууһун баһылыга М.М.Соров ааспыт отчуот түмүгүнэн киирбит этиилэр хайдах толоруллан иһэллэрин билиһиннэрдэ, Ытык Күөлгэ уонна Чөркөөххө оҕо садтара тутуллалларын, «Сулусчаан» оҕо садын дьиэтэ саҥардылларын иһитиннэрдэ уонна «Таатта» ТХПК үлэтин тосту тупсарар толкуйдааҕын эттэ. Түмүгэр,отчуоттуур бөлөҕү салайан кэлбит улуус куратора Александр Артемьевка улуус олохтоохторун ааттарыттан махталын тириэртэ уонна инникитин да бииргэ айымньылаахтык үлэлииргэ бэлэмин биллэрдэ. Улуус киинин олохтоохторо ситэриилээх былаас отчуотун дьүүллэһэн баран, бырабыыталыстыба 2014 сыллааҕы үлэтин «сөптөөҕүнэн» аахтылар уонна инникитин даҕаны улуус кыһалҕатыгар күүс-көмө буолуохтара диэн эрэнэ хааллылар.