Баатаҕай-Алыыта — Эбээн-Бытантай улууһун киинэ.   Нэһилиэнньэтин ахсаана 1800 кэриҥэ. Улуус үрдүнэн барыта 2800-чэкэ киһи олорор. Онон нэһилиэнньэтин ахсаанынан уонна сирин-уотун иэнинэн республика үрдүнэн саамай дьоҕус улуус.  
СР правительствотын бөлөҕө тиийбит күнүгэр тута  улуус киинигэр  отчуоттуур буолла. Дьиҥэр, түмүктүүр отчуот улуус киинигэр нэһилиэктэргэ барыларыгар сылдьыбыт кэннэ буолааччы. Сарсыҥҥытыгар маҥнайгы бөлөх Кустуурга, иккис – Дьарҕаалаахха баран кэлиэхтээхтэрэ.
Нэһилиэнньэ иннигэр ситэриилээх былаас ааспыт сыллааҕы үлэтин түмүгүн СР правительствотын председателин солбуйааччы Петр Алексеев билиһиннэрдэ.  Салгыы дьон үгэс курдук министерстволар, ведомстволар специалистарыгар ыйытыылары биэрдилэр, бүгүҥҥү күннээҕи кыһалҕаларын үллэһиннилэр.
Муньахха этиллибити, туруоруллубуту барытын  хайдах даҕаны хабар кыаллыбат. Онон сүрүннэрэ диэбиппин билиһиннэрэбин.
 Улуустааҕы киин балыыһа анестезиолог бырааһа Назар Петров 2010-2011 сылларга соҕотох хирурунан үлэлээбит. Урут анал операционнай кабинет суоҕунан сибээстээн, наркоһа суох, арай,  норуокка биллэр новокаины эрэ биэрэн баран, дьону хаһыытаппытынан «быһар-отор» эбит.  «Земскэй доктор» федеральнай программа чэрчитинэн, кэлиҥҥи кэмҥэ элбэх эдэр специалист үлэлиир. Онон анестезиолог-реаниматолог штата көрүллүбүт.
Балыыһаҕа капитальнай  өрөмүөн ыытыллан, быйылгыттан аччыгый операционнай кабинет аһыллыбыт.Эмп-том аҕыйаҕын үрдүнэн искэ, оһоҕоско, оннооҕор мэйиигэ кытары операция оҥоһуллубут. Ыарахан туруктаах алта ыарыһах реанимацияҕа киирэн, сөптөөх көмөнү ылан өрүһүллүбүттэр.
Назар Петров: «Ситэтэ суох хааччыллыылаах операционнайга анал үөрэҕэ суох сиэстэрэлэри кытта үлэлиир  олус ыарахан. Кинилэри анал кууруска  үөрэттэрэр сорук турар. Дьокуускайдааҕы медицинскэй колледжка күһүн түөрт ый устата үөрэтэллэр. Быйыл үөрэннэхтэринэ, эһиил  баччаҕа эрэ анал үөрэхтээх сиэстэрэлэрдээх буолабыт», – диэн эттэ. Эдэр быраас Эбээн-Бытантай ырааҕын учуоттаан, сиэстэрэлэри күһүн буолбакка, саас үөрэтэллэригэр көрдөһөн туран, туруорсуутун боротокуолга киллэртэрдэ.
16 сылтан тахса трактористаабыт, бааһынай хаһаайыстыбалаах Иван Мохчогоров  тыа хаһаайыс-тыбатын сайыннарыы  боппуруоһугар бэйэтин санаатын маннык үллэһиннэ. Кини, бастатан туран, киин улуустарга 100 миэстэлээх хотоннору тутар буоллахтарына, Эбээн-Бытантайга 25 сүөһү турар хотонун тутар тоҕо сатаммат буолуой диир. Иккиһинэн, улууска чааһынай дьон бензининэн уонна сэлээркэнэн хааччыллыылара мөлтөҕүн эттэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ сэлээркэ лиитирэтэ 56, бензин 52 солк. атыыланар эбит. Сыаналааҕын үрдүнэн, улуус олохтоохторугар  тиийэр уматык кыайан таһыллыбат. Отчуоттуу кэлбит дьон бу сотору кэминэн быһаарыллар кыахтааҕын эттилэр. Ол курдук, «Саханефтегазсбыт» компания уматыгы хоту улуустарга тиэрдэр сыалтан анал контейнеры оҥорбут. Улуус дьаһалтата сайаапка түһэрэн сакаастаатаҕына,  ол кыһыҥҥы уонна  уу суолунан наадалаах аадырыһыгар тиэрдиллиэҕэ. «Аһа» туһаныллыбытын кэннэ кураанах иһитэ төннүөхтээх, толоруллан баран, эмиэ наадалаах улууһугар  айанныахтаах.

Кустуур нэһилиэн-ньэтин ахсаана 780 кэриҥэ. Правительство бөлөҕө бастаан социальнай объектары көрдө. Биэс сыллааҕыта үлэҕэ киирбит саҥа  оскуола балай эмэ сөрүүн эбит.  Кыһын спортивнай саала муостата 19 кыраадыска тиийэ  тымныйар буолан, оҕолор дьарыктаналларыгар сатамньыта суоҕун туһунан эттилэр. Ититэр  батареялар сорохторо сылаастар, сорохторо аатыгар эрэ мүлүркэйдэр. Кылаастар үрүттэрин гипсокартонунан саайбыттара хоҥнон сиргэ кэлэн түһээри турарын, чараас рейка маһынан туттаран биэрбиттэр.  Былырыын капитальнай өрөмүөҥҥэ үп көрүллэн, эркиннэрин паклянан хайбыта,  муостатын көтүрэн итиппитэ буолбуттар  даҕаны, дьиэ сылыйбатах. Онон быйылгы сылы аһарбакка, республикатааҕы анал хамыыһыйаҕа сайаапка түһэриэхтээхтэрэ этилиннэ. Дьиҥэр, оскуола тутулла турар кэмигэр нэһилиэк дьаһалтатын уонна нэһилиэнньэ өттүттэн  үчүгэй хонтуруол ыытыллыбатах. Сакаасчыт күн аайы кэлэн бэрэбиэркэлиир кыаҕа суох.  Бу маннык хабааннаах боппуруос Кустуурга эрэ турбат, республика үгүс нэһилиэктэригэр баар. Онон нэһилиэктэр, кэлин эрэйи көрбөт сыалтан, тутулла турар объектар хаачыстыбаларын бэрэбиэркэлиэхтэрин,  кытаанах хонтуруолга ылыахтаран наада.
Кустуурга «Бытантай» ГУП-ка 160 саха сүөһүтэ иитиллэн турар. Мантан ынаҕа 70-ча, борооскута 58, билиҥҥитэ икки ньирэй төрөөбүт. Отторо кыл-мүччү тиийэр туруктаах. Бүгүҥҥү күҥҥэ бэйэлэригэр 30-ча  тонна оттоохтор эбит. Ол иһин эбии 50 тоннаны атыыласпыттар, бу күннэргэ  кэлиэхтээх.
«Бытантай» ГУП-ы «Тускул» хаһаайыстыбаны кытта холбуур туһунан боппуруос турбут.  Икки хаһаайыстыба государствоттан тэҥҥэ үбүлэнэр буоллахтарына, күн бүгүн «Тускулга»  сүөһү ахсаана элбии турар.  СР правительствотын председателин солбуйааччы Петр Алексеев:  ««Бытантайы»  биирдэ көрөн баран, бу диэн  сыана быһар кыаҕым суох. Бэйэм санаабын этэр буоллахпына, маннык. Кыбыы иһэ кубус-кураанах, сыарҕа үрдүттэн олороргут тута көстөр. Уопсайынан, бу барыта биһиэнэ диэн санаанан салайтаран үлэлии, хаһаайыстыба тэринэн олороргутун бу диэн көрбөтүм», – диэн эттэ. Онон «Бытантай» ГУП-ка кытаанах  ирдэбил, сорук туруоруллар буолла. Ол былаан олоххо киирбэтэҕинэ, «тускулларга» холбоһоллоругар тиийэллэр.

Быһаарар буоллахха...

2015 сылга саҥа хочуолунай үлэҕэ киирдэҕинэ, Дьарҕаалаах дьиэлэрэ киин ситимҥэ холбонуохтаахтар. Онуоха дьиэ иһинээҕи ититэр ситими дьон бэйэлэрэ атыылаһыахтаахтар. Ону кыра хамнастаах дьон хайдах даҕаны уйунар кыахтара суоҕун этиммиттэр.  Дьиҥэр, бу үлэ хайдах ыытыллыахтааҕын нэһилиэнньэҕэ олохтоох дьаһалта сиһилии быһааран биэрбит  буолуохтаах этэ. Бүгүн  республика иннигэр  тыа сиригэр чааһынай дьиэлэри киин  ситимҥэ холбуур сорук турар. Былаан быһыытынан,  үс сыл иһигэр 1900-тэн тахса чааһынай дьиэ кииннэммит ититэр ситимҥэ холбонуохтаах. Онуоха бастакынан  хоту улуустар тураллар.Бу үлэни тэрийиигэ дьаһалталар  суолта, болҕомто ууруохтаахтар. Кыаммат араҥаҕа киирсэр  инбэлииттэргэ, элбэх оҕолоох ыалларга  ититэр ситими киллэринэллэригэр көмө баар. Кыаммат араҥаҕа хабыллар ыал ороскуотун СР үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга министерствота төлүүр. Манна анаан сылга 50 мөл. солк. көрүллэр. Субсидия ортотунан 120 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Саамай сүрүнэ, төһө суумалаах ситими атыыласпыттарын туоһулуур докумуоннаах буолуохтаахтар.

Дьарҕаалаахха иккис бөлөх  отчуоттаата. Маҥнайгы бөлөҕү кытта сылдьыбыт буолан, Дьарҕаалаахха нэһилиэнньэ туруорсуутун  боротокуол сүнньүнэн кэпсиирбэр тиийэбин.  80 км ыраах сири түөрт чаас кэриҥэ айаннаан тиийбиттэриттэн сылыктаатахха, суоллара  соччото суох эбит.  Олохтоохтор массыына кыайан тумнубат куһаҕан сирин оҥорорго сөптөөх үбү көрөллөрүгэр көрдөспүттэр. Сыл аайы сайынын улахан массыыналар хаспыт, тоҕута үктээбит суолларын көннөрүү тугу даҕаны абыраабатын эппиттэр, манна анаан-минээн  1 мөл. солк. тыырыллар эбит. Ити үбүнэн суол мөлтөх учаастагын эрэ өрөмүөннүүргэ  этии киллэрбиттэр.  Онуоха бу суол улуус балансатыгар киирэринэн сибээстээн, баһылык быһаарыахтаах диэн эппиэттээбиттэр.
Иккиһинэн,  киин хочуолунай боппуруоһа сытыытык турбут. Туруга олус мөлтөҕүн туһунан этиммиттэр, олох да  мас тирээбиллээх эбит. Саҥа хочуолунай тутуллубат буоллаҕына, капитальнай өрөмүөн хайаан да ыытыллыахтааҕын туруорсубуттар.  Инвестиционнай программа чэрчитинэн, 2015 сылга саҥа киин хочуолунайы тутуу саҕаланыахтааҕын уонна быйыл эргэ хочуолунайдарга, былаан быһыытынан, өрөмүөн ыытыллыахтааҕын туһунан тустаах специалист быһааран биэрбит.