Урукку кэмҥэ улуус таһымыгар быһаарыллар боппуруоһунан көмөн кэбиһэр буоллахтарына, билигин туруорсар кыһалҕалара чопчу.
Ол эрэн: «Харчыны таах-сибиэ бараан, тоҕо итинник сыллата тэрийэллэр?» диэччилэр да бааллар. Оттон миэстэтигэр сылдьан, отчуот кэмигэр дьон туран: «Правительство сыл аайы бу маннык кэлэн норуоту кытта көрсөрө, ирэ-хоро кэпсэтэрэ, кыһалҕаларын истэрэ наадалаах уонна туһалаах. Былааһы кытта быһа сибээс олохтонор», – диэн этэллэрин хаста да иһиттим. Биир бөлөх үһүс сылын кэлэрэ, былырыыҥҥы боппуруостары чопчу ирдэһэргэ эмиэ туһалаах.
Амма улууһугар СР правительствотын бөлөҕүн Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министрэ Иван Слепцов салайан илдьэ сырытта. Түөрт бөлөҕүнэн хайдыһан, үлэни уһата-кэҥэтэ барбакка, икки күнүнэн бүтэрдилэр.
«Саха сирэ» хаһыат корреспондена төрдүс бөлөххө киирсэн, Сулҕаччы, Соморсун, Мээндиги, Амма нэһилиэктэригэр сырытта.

«Орто Азия үөрэҕэ суох ыччатыгар тоҕо баһыйтарабыт?»

Сулҕаччыга сүрүннээн суол тутуутун туруорсаллар. Билэрбит курдук, былырыын Амма — Дьокуускай суола хас да сиринэн алдьанан, мас муосталар ууга былдьанан, бүтүн улуус ыйы-ыйынан хаайтаран олорбута. Сулҕаччыттан Чурапчы Мындаҕаайытыгар диэри балтараа көс кэриҥэ. Бу нэһилиэктэр икки ардыларыгар билигин үчүгэй да оҥоһуулаах суол суох. Хаайтарыы буолбутугар Аммаҕа Мындаҕаайынан сылдьаарылар, массыыналаах дьон оттуур ходуһалары үлтү кэстэрэн кэбиспиттэр. Ходуһалаах дьон туран айдаараллар, Мындаҕаайыга диэри үчүгэй суол оҥорторору туруорсаллар.

СР суолларын управлениетын отделын начальнига Алексей Федоров:
— Сабыллан турбут Амма — Дьокуускай суолун өрөмүөнүгэр үп-харчы көрүллэн турар. Уонтан тахса мас муоста, 3 тимир муоста тутуллуоҕа. Тимир турбалар угуллуохтара. Республика үрдүнэн суолу оҥорууга үлэ программа быһыытынан барар. Ол чэрчитинэн бастаан тирэх суоллары оҥоруохтаахпыт. Сулҕаччыттан Мындаҕаайыга диэри кыһыҥҥы суол баар, сайынын сабыллар. Бу учаастакка капитальнай суолу тутуу чугас кэмҥэ былааҥҥа суох.
Улуус баһылыга Александр Артемьев Амма сэлиэнньэтигэр көрсүһүүгэ бу боппуруоска санаатын маннык тиэртэ:
— Сүрдээх эҕэлээх ыйытыы иһилиннэ. Биһиги быһалыы Амма — Дьокуускай суолун оҥорбокко, тоҕо Чурапчынан эргийэ сылдьыахтаахпытый? Ити кыаллар боппуруос. Бэйэбит суолбутун оҥоруохпут, – диэн бэлиэтээтэ.
Сулҕаччы олохтоохторо салгыы суотабай сибээс хаачыстыбата мөлтөҕүн, кулуубу, кииннэммит хочуолунайы, биэлсэр-акушер пуунун, скважинаны тутууну, Сбербаан филиалын эбэтэр терминалы туруорсаллар. Сулҕаччыттан чугас Сэргэ Бэс диэн 300 киһи олорор кыра сэлиэнньэ баар. Онно олус эргэ, саахалланар туруктаах хочуолунай үлэлии турар. Биллэн турар, эргэ хочуол, носуос үлэлиир.
Сэргэ Бэскэ оҕо саада эмиэ эргэ матырыйаалынан тутуллубут буолан, олус тымныы эбит. Правительство чилиэннэрэ бу икки объекка анаан таарыйан, көрөн аастылар. Оҕо саадын дьиэтигэр тымныы үгэнигэр +5С, оннооҕор 0 кыраадыска тиийэ түһэр буолан, сабыллан хаалар. Оҕото аҕыйах буолан, программаларга кыайан киирсибэттэр. Арай «Үтүө дьыала» программаҕа киирсэн, саҥа дьиэ тутулларыгар эрэллээхтэр.
Салгыы олус элбэх ыйытыы, этии киирдэ. Оннооҕор: «Үөрэхпит, сайдыыбыт таһыма үрдээтэ диибит да, Орто Азия үөрэҕэ суох ыччатыгар тоҕо баһыйтарабыт?», — диэн ыйыттылар. Онуоха: «Баһыйтарбаппыт. Ол эрэн ыччаппыт кыра хамнаска сөбүлэһэн хара үлэни үлэлиир дуо?» — диэн утары ыйытыы биэрдилэр.

«375 сылбытын бэлиэтиэхпит»

Быйылгы отчуот уратыта диэн – саҥа анаммыт нэһилиэктэр куратордара бары кэлэн тэҥҥэ үлэлэстилэр. Соморсун куратора — СР президенин, правительствотын дьаһалтатын референэ Афанасий Матвеев нэһилиэк кыһалҕаларын, дьон этиилэрин иһиттэ. Дьиҥинэн, куратор нэһилиэк кыһалҕатын уруккуттан да билэ-көрө сылдьар эрээри, дьону кытта быһаччы көрсөн үлэлэһэрэ наадалаах. Бу эдэр салайааччыга улахан үөрэх, дьиҥнээх оскуола буолар.
Олохтоохтор тыыл бэтэрээннэригэр эбии төлөбүрү, гаас киириитин, сүөһү үлэһитигэр уоппусканы, банкоматы, Интернет, суотабай сибээс мөлтөҕүн, хаарбах дьиэлэри көһөрүүнү, оскуола өрөмүөнүн, оҕолор бүөрдэринэн, сүһүөхтэринэн ыалдьаллара элбээбитин бэлиэтииллэр.
Соморсун баһылыга Петр Лебедев:
— Биһиги нэһилиэк 375 сылбытын бэлиэтээри олоробут. Онон боротокуолга киллэриэхпитин баҕарабыт: эһиил квартальнай хочуолунайы, трассаттан туоруур суолбутун, уот линиятын тутууну. Отчуоттар сылдьаллара туһалаах. Министерство үлэһиттэрэ кэлэн, быһаччы кэпсэтэргэ да үчүгэй. Эһиил бу быйылгы туруорсар боппуруоспутунан анал специалистар кэлэллэрин баҕарабыт.

«Сирбитин аҕалыҥ!»

Мээндиги – саҥа бөһүөлэк. 35 сыллааҕыта кырыс сири туһаҕа таһаарыы чэрчитинэн тутуллубута. Хаһаайыстыба урут бурдук ыһыытынан утумнаахтык дьарыктаммыта. Билигин ол хаалан, «Мээндиги» АПХ сылгынан эрэ олорор. Сүөһү ахсаана аҕыйаан иһэр.
Мээндигигэ, сүрүннээн, сир кыһалҕата. Нэһилиэк сирэ барыта федеральнай бас билиигэ баран хаалбыт. Саха сиригэр соҕотох маннык нэһилиэк баар. Сүөһүнү-сылгыны иитиҥ диэн политика бара турдаҕына, сир ылар кыахтара суох. Туһаммат сирдэри уоран киирэн оттууллар. Олохтоохтор бааһына бөҕө таах хаалбытыттан дьиксинэллэр.

Сиргэ эппиэт маннык буолла:
— Билигин кадастровай учуокка туруорарга үлэ бара турар. Онтон бас билии быраабын регистрациялааһын ыытыллыахтаах. Федеральнай суолталаах боппуруос буолан, Москва быһаарар. Кинилэр муниципальнай бас билиигэ биэрэргэ бэлэмнэр. Кыратык күүтэ түһүҥ.
Мээндигилэр улахан кыамталаах хочуолунайдаах буолан, нэһилиэнньэни 100% холбоору олороллор. Социальнай объектар уонна 48 ыал теплотрассаҕа холбоммуттара. Онон улахан кыамталаах оһохтору туруорсаллар. Теплотрассаны сайын водопровод курдук туһанаары гыналлар. «Водовоз суох буолан, иэдэйэн олоробут», – диэн этэллэр.
Олохтоохтор ФАП тутулларын истэн эгди буоллулар. Уопсайынан, дьон доруобуйатын көрүнэр, балыыһаны, аптеканы туруорсар буолбут. Улууска онколог быраас суоҕуттан долгуйаллар. Аутсорсинг боппуруоһа да тумнуллубата. Ыччат тыа сиригэр тохтообото, сүөһү үлэһиттэрэ кырдьан эрэллэрэ таарылынна. Бааһынай хаһаайыстыбалаах Николай Иннокентьевич Борисов: «Кытаатан, сирбитин аҕалыҥ! Оччоҕуна үлэлиэхпит, сылгы, сүөһү иитиэхпит, бурдугу да ыһыахпыт!», — диэн тоһоҕолоото.

«Спартакиаданы туруорсабыт!»

Амма сэлиэнньэтигэр түмүктүүр мунньах иннинэ кэлбит специалистар бары тус-туспа остуолларга олорон, дьон ыйытыыларыгар эппиэттээтилэр. Маннык дьаһаныы быдан көдьүүстээх эбит. Бастакытынан, кыһалҕалаах киһи тустаах специалиһы кытары атах тэпсэн олорон, сүбэ-ама ылар. Иккиһинэн, уопсай мунньахха чааһынай ыйытыы аҕыйыыр. Көрөн олордохпуна, биир оҕонньор уонча специалиһы кэрийдэ. Министерство аайы тус-туспа туруорсуулаах буолан биэрдэ. Ол туруорсуута үксэ бэйэтин туһугар буолбакка, дьон, норуот туһугар. Хор, сэбиэскэй иитиилээх киһи оннук ээ.
Министр кэлбит күнүгэр бааһынайдары, тыа хаһаайыстыбатын салайааччыларын кытта анаан көрсүбүтэ. Онон мунньахха бу хайысханан ыйытыы эмиэ аҕыйаата.
Аммалар айылҕа харыстабылын, Амма кытыла сиҥнэн эрэрин, мелиорациялыыр үлэни, саха ынаҕын тарҕатыыны, переработкалаах хотону, оҕо саадтарын тутууну, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтиини, о.д.а. туруорсаллар.
А.Е.Артемьев, Амма улууһун баһылыга:
— Билигин государство уонна чааһынай киһи партнер курдук үлэлээһиннэрэ биһирэнэр. Бэйэҥ тугу эрэ оҥордоххуна эрэ көҕүлээһин өйөнөр. 2013 сылга 812 мөл. солк. тутууга ылан олоробут. Аммалар государство өйөбүлүн билэбит. 2018 сылга Саха сирин норуоттарын спартакиадаларын манна тэрийиэххэ диэн туруорсабыт. Горнай, Таатта эмиэ туруорсаллар. Бэйэбит өттүттэн олорон хаалбакка, оҥорон таһаарыыны, нэһилиэнньэ ахсаанын, спордунан дьарыктанааччыны элбэтии, саҥа көҕүлээһиннэри киллэрии ирдэнэр.
Мин биир бөлөх уһуннук отчуоттуурун биһириибин – былырыын отчуоттаабыт нэһилиэккэ эппиэтинэс үрдүүр. Дьон туох этиллибитин, оҥоһуллубутун көрөр, бастатан туран, тутуу өттүнэн сыаналыыр. Биһиги 2003 сылтан 138 ыалы дьиэлээтибит. 2003 сылга 2700 кв.м. киллэрэр буоллахпытына, билигин 8600 кв.м тиийдибит. Ол эрэн былырыын этиллибит быйыл тута киирэрэ уустук. Оҕо айымньытын дьиэтин тутуу кэпсэтиитэ лоп курдук үс сыллааҕыта барбыта. Билигин чугаһынан суох үчүгэй дьиэ дьэндэйэн турар. Алтаҥҥа оскуола тутулла турар. Суолга уустук балаһыанньалаахпыт, онно Суол фондата тэриллибитэ үчүгэй. Уустук кыстыктарга, кураан сылларга өйөбүл, көмө баар, от, комбикорм да кэлбитэ, дьон ону билэр, сыаналыыр.